به گزارش ستاد ارتباطات و ترویج بنیاد مصطفی، هر ساله جوایز علمی زیادی در سراسر دنیا به دانشمندان حوزه‌های مختلف اهدا می‌شود. مجموعه جوایز نوبل در شش رشته؛ از جمله چهار رشته علمی فیزیک، شیمی، اقتصاد و زیست‌شناسی و پزشکی، شناخته‌شده‌ترین جایزه از میان این جوایز است. جوایز دیگری مانند جایزه فیلدز در علوم ریاضی، جایزه تورینگ در علوم رایانه، جایزه ملکه الیزابت در علوم مهندسی، جایزه ملک فیصل در پنج شاخه؛ از جمله دو شاخه علمی پزشکی و علم از جمله این جوایز برای قدرشناسی از زحمات دانشمندان در سراسر جهان است که توسط نهادهای ملی، بین‌المللی یا موسسات مردم نهاد برگزار می­شود.

این جوایز، گستره کلی علم و فناوری و با اهداف گرامیداشت دانشمندان در کل جهان را دربر می‌گیرد و فقط جایزه ملک فیصل در شاخه‌های خدمت به اسلام و اسلام‌شناسی توجه خاصی به اسلام دارد که البته تنها شامل دانشمندان مسلمان نیست.

در آستانه برگزاری پنجمین دوره جایزه مصطفی، که مهر ۱۴۰۲ در شهر اصفهان برپا خواهد بود، چهار دوره برگزاری این جایزه را در گزارشی‌هایی مرور می‌کنیم. بخش اول این گزارش‌ها را در ادامه می‌خوانید.

اساسنامه و ارکان جایزه مصطفی / شکوفایی بهار علم همزمان با ولادت پیامبر اکرم

با هدف شناسایی تلاش‌های دانشمندان مسلمان در توسعه علم و فناوری در جهان و بعد از مطالعه علمی ۳۰۰ جایزه جهانی و بررسی استانداردهای این جوایز از اوایل دهه ۹۰ ایده تشکیل و اهدای جایزه‌ علمی باارزشی در سطح بین‌المللی مزین به نام پیامبر اکرم و به دلیل اهمیت دانش در سخنان پیامبر خاتم و مختص دانشمندان مسلمان شکل گرفت.

در همین راستا اساسنامه جایزه مصطفی در جلسه ۷۱۴ مورخ ۳۰ خرداد ۹۱ شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان جایزه عالی علم و فناوری تصویب و این مصوبه ۱۴ بهمن همان سال ابلاغ شد.

بر اساس اساسنامه، ارکان جایزه شامل شورای سیاست‌گذاری و گروه‌های داوران است. رئیس شورا معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری است و پنج نفر اعضای حقیقی توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی برای چهار سال انتخاب می‌شوند. اعضای حقوقی ایرانی شامل وزیر امور خارجه، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، رئیس جامعه المصطفی العالمیه، رئیس فرهنگستان علوم، رئیس فرهنگستان علوم پزشکی، رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و رؤسای کمیسیون­های آموزش و بهداشت مجلس شورای اسلامی، رئیس دانشگاه تهران و رئیس دانشگاه صنعتی شریف است.

اعضای حقوقی خارجی نیز دو نفر از رؤسای نهادهای اسلامی بین‌المللی از جمله: آکادمی علوم جهان اسلام، کمیته همکاری‌های علمی فناوری سازمان همکاری‌های اسلامی (کامستک)، بانک توسعه اسلامی، سازمان آموزشی علمی و فرهنگی اسلامی (آیسسکو)، دو نفر از رؤسای مسلمان دانشگاه‌های معتبر جهان اسلام با پیشنهاد رئیس شورای سیاست‌گذاری و تصویب اعضای دیگر برای مدت یک دوره هستند.

همچنین رئیس پارک فناوری پردیس عضو و دبیر شورای سیاست‌‌گذاری است.

محوریت اصلی جایزه، شناسایی و معرفی برترین‌های علم و فناوری جهان اسلام است. این امر از طریق ارزیابی طرح‌های علمی و فناورانه و اعطای جایزه به دانشمندان و متخصصان برتر در سطح جهان اسلام انجام می‌شود. به علاوه، این جایزه در پی ایجاد فضایی است که در آن صاحبان و متقاضیان فناوری در کشورهای اسلامی حضور یابند و ضمن ارائه دستاوردها و نیازهای خود، زمینه برای تعامل و همکاری بیشتر آنها فراهم شود.

جایزه مصطفی هر دو سال یک بار به دانشمندان برتر جهان اسلام در سه حوزه تخصصی فناوری ارتباطات و اطلاعات، علوم زیستی و پزشکی، نانو و یک حوزه عمومی (کلیه حوزه‌های علم و فناوری) اعطا می‌شود که از دوره پنجم، حوزه عمومی به علوم پایه و مهندسی تغییر یافته است. جایزه شامل تندیس، لوح تقدیر و هدیه ویژه به مبلغ ۵۰۰ هزار دلار آمریکا است و به هر کدام از برگزیدگان به‌تنهایی و یا به صورت مشترک اهدا می‌شود. مبلغ نقدی این جایزه از محل صندوق سرمایه‌گذاری و موقوفات جایزه مصطفی تامین می‌شود و دولت نقشی در تامین مالی آن ندارد.

در این جایزه افراد خود نامزد نمی‌شوند و یک نهاد علمی ممتاز یا برجسته می‌تواند معرف نامزدهای دریافت جایزه باشد یا دستاوردهای شاخص علمی توسط دبیرخانه جایزه رصد و کشف می‌شود. آثار برگزیده باید در مرزهای دانش و نوآوری و دارای اصالت باشند. بدیع بودن و مسبوق نبودن به سابقه از ملاک­های اعطای جایزه است. اثر برگزیده باید کاربرد و نتایج خاصی در زندگی مردم و توسعه علم و فناوری داشته باشد.

این جایزه هر سال و همزمان با ایام هفته وحدت و ولادت پیامبر اکرم یعنی ۱۷ ربیع‌الاول برگزار می‌شود و مجموعه‌ای از رویدادها را در بر می‌گیرد که به ‌تدریج به هفته جایزه مصطفی مشهور شده است.

تقدیر از دانشمندان شیمی و نانو در اولین دوره جایزه مصطفی

بعد از گذشت نزدیک به دو سال برای تعیین سیاست‌ها، راهبردها، استانداردها و شاخصه‌ها همچنین تشکیل کارگروه‌ها و کمیته‌های علمی جایزه مصطفی، شرایط برای برگزاری اولین دوره در دی ۹۴ (۲۰۱۵) و همزمان با ایام ولادت پیامبر اکرم، مهیا شد.

فراخوان این دوره از سال ۹۲ منتشر شده بود، ۱۳ مشاور و داور خارجی و در مجموع ۶۰ داور شناخته شده در سطح جهانی روند داوری را برعهده داشتند، ۲۰۰ مرکز علمی نامزدهایی را به دبیرخانه معرفی کردند و ۱۰۰ اثر به بخش داوری نهایی راه یافتند. پرونده‌های واجد شرایط به چهار گروه داوری مقدماتی ارجاع داده و در نهایت عناوین و آثار منتخب‌ به گروه داوری نهایی متشکل از هفت داور ایرانی و غیر ایرانی، ارسال شد.

در نهایت نخستین آیین اعطای جایزه مصطفی با حضور سورنا ستاری معاون پیشین علمی و فناوری رئیس‌جمهور، محمد فرهادی،‌ وزیر وقت علوم، تحقیقات و فناوری و بیش از ۶۰ دانشمند مسلمان از کشورهای مختلف، روز چهارم دی ماه ۱۳۹۴ در تالار وحدت تهران، به پروفسور جکی ای‌ رو-یینگ، دانشمند مسلمان اهل چین تایپه و پروفسور عمریاغی از اردن اعطا شد.

پروفسور یینگ (متولد ۱۹۶۶ چین تایپه) مدیرعامل و عضو هیات‌علمی موسسه نانوفناوری و مهندسی زیستی سنگاپور و دانش‌آموخته رشته مهندسی شیمی از دانشگاه‌های کوپر یونیون و پرینستون آمریکا، برای تلاش در ساخت مواد وسیستم‌های پیشرفتۀ زیستی با ساختار نانویی، انواع کاربردهای جالب؛ از جمله ساخت نانوذرات پلیمری در سیستم‌های پاسخ محرک برای دارورسانی هوشمند در بدن (stimuli-responsive polymeric nanoparticles) این جایزه را دریافت کرد. وی همچنین یک جعبه‌ابزار نانویی ابداع کرده که در ساخت دارو، مهندسی سلول و بافت، بیوسنسورها، تجزیه و ساخت دارو و شیمی سبز و انرژی استفاده می‌شود. پروفسور یینگ در کنار ۳۴۰ مقاله‌ای که در مجلات معتبر چاپ کرده، تاکنون توانسته مجوز ۱۵۰ پتنت اولیه را دریافت کند یا در روند ثبت قرار دهد. پروفسور جکی یینگ همچنین دریافت جوایز دیگری از جمله جایزه فرهنگستان علوم ترکیه (۲۰۱۸) و جایزه ملک فیصل (۲۰۲۳) را نیز در کارنامه علمی خود دارد.

پروفسور عمر یاغی (متولد ۱۹۶۶ اردن) دانش‌آموخته رشته شیمی از دانشگاه نیویورک و ایلینویز ارویانا و هاروارد و استاد دانشگاه برکلی برای طراحی و تولید طبقاتی از ترکیبات با عنوان چارچوب های فلزآلی (MOFs)، چارچوب­های زئولیت ایمیدزولات (ZIF/ Zeolite Imidazolate Frameworks) و چارچوب‌های کوالانسی آلی (COFs/ Covalent Organic Frameworks) شایسته دریافت جایزه مصطفی در سال ۱۳۹۴ شناخته شد.

پروفسور یاغی توانسته برای اولین بار موادی بسازد که از ترکیب دو واحد ارگانیک و غیر ارگانیک باشد؛ واحدهایی که با پیوند سخت در قالب مواد بلوری محکم با نام قالب‌های غیرمتخلخل (Non Porous Metal Organic Frameworks) ساخته شوند. این مواد دوگانه در مخازن گاز (هیدروژن، متان، و دی اکسید کربن)، جداسازی هیدروکربن، کاتالیزر و به‌تازگی در الکترونیک کاربرد دارند. پروفسور یاغی این نوع شیمی را از ابتدای علوم پایه تا مقطع کاربرد تولید کرده است.

وی دارای کرسی استادی بیش از ۱۰ دانشگاه در کشورهای چین، کره جنوبی، ویتنام، عربستان سعودی و امارات متحده عربی است؛ بیش از ۲۰۰ مقاله در معتبرترین مجله‌های جهانی چاپ کرده و در زمره پنج دانشمند بزرگ جهان به‌شمار می‌آید.

پروفسور عمر یاغی دانشمندی مطرح در عرصه شیمی است که جوایز مختلف دیگری از جمله جایزه انجمن شیمی آمریکا (۲۰۰۹)، جایزه ملک فیصل (۲۰۱۵) و جایزه جهانی علم آلبرت انیشتین (۲۰۱۷) را نیز کسب کرده است.

جایزه مصطفی در اولین دوره میزبان ۶۰ دانشمند مسلمان ایرانی و خارجی از ۲۸ کشور جهان اسلام بود و برنامه‌های جانبی شامل نشست‌های علمی در دانشگاه علوم پزشکی، دانشگاه تهران و نشست دیگری همزمان در دانشگاه تربیت مدرس و بازدید از مراکز علم و فناوری، همچنین شرکت در نشست شورای سیاست­گذاری جایزه مصطفی، حین روزهای برگزاری تدارک دیده شده است